Салауат Юлаев һәйкәлен реставрациялау: мөһим һорауҙарға яуаптар

        Милли батыр яңыртылған килеш ҡайтыр өсөн пьедесталдан төшә. Һәйкәлде реставрациялау маҡсатында һүтергә кәрәклеген, был эштең күпме ваҡыт аласағын һәм ни өсөн Салауат Юлаевтың үҙ урынына кире ҡайтмауынан ҡурҡмаҫҡа кәрәклеген екләп яҙабыҙ.

Өфөлә Салауат Юлаев һәйкәлен реставрациялауға әҙерләнәләр.  Ул хаҡлы рәүештә Башҡортостандың төп символы булып һанала. 1967 йылда скульптор Сосланбәк Тавасиев эшләгән был монумент яҡынса 40 тонна ауырлыҡтағы 10 метрлыҡ суйын атлы статуянан ғибәрәт. Реставрация проекты тарихи-мәҙәни экспертизаны икеләтә уңышлы үтте, әле Башҡортостан дәүләт экспертизаһында баһалана.

Эксперт комиссияһы составына: эксперт комиссияһы рәйесе Дарья Александровна Зайцева, эксперт комиссияһының яуаплы секретары Александр Михайлович Быков һәм эксперт комиссияһы ағзаһы Алексей Петрович Хорликов инә. Уларҙың барыһы ла мәҙәни мираҫ объекттарын һаҡлау буйынса эштәрҙе үткәреүгә дәүләт экспертизаһын төҙөүҙә ҙур тәжрибәгә эйә.

Һәйкәлде реставрациялау буйынса эштәр 2024 йылдың ноябрендә башланасаҡ, ул Өфө бюджеты иҫәбенә финансланасаҡ: был маҡсатҡа 300 миллион һумдан ашыу аҡса бүлеү планлаштырыла. Реставрация күпме ваҡыт аласаҡ, экспертиза нимә һөйләй һәм төҙөкләндереү өсөн һәйкәлде ниңә пьедесталдан төшөрөргә кәрәк — беҙҙең материалда.

Һәйкәл авария хәлендә тип танылған

2024 йылдың 14 октябрендә Башҡортостан мәҙәни мираҫы федераль әһәмиәттәге мәҙәни мираҫ объектын һаҡлау буйынса эштәрҙе үткәреүгә документацияның дәүләт тарихи-мәҙәни экспертизаһы һөҙөмтәләре буйынса акт баҫтырып сығара. Документацияны Ҡаҙан АО “ТСНРУ” эшләне, экспертизаны “С.П.Бург һәм партнерҙар” ЯСЙ-һы хеҙмәткәрҙәре үткәрҙе.

Документацияны Ҡазандың “ТСНРУ” акционерҙар  йәмғиәте эшләне, экспертизаны Санкт-Петербургтың “С.П.Бург һәм партнерҙар” яуаплығы сикләнгән йәмғиәте хеҙмәткәрҙәре үткәрҙе. Уларҙан күренеүенсә, монумент авария хәлендә һәм ентекле реставрацияға мохтаж. Скульптурала ҡойоу элементтарының таралыуы күҙәтелә, һөҙөмтәлә металда ярыҡтар һәм коррозия барлыҡҡа килгән. Постаменттың үҙендә лә ярыҡ плитәләр, сатнаған фрагменттар, масштаблы ышҡылыуҙар күҙәтелә. Ҡурғандың ҡырҙарында ере ултырған, таралған. Шулай итеп, һыбайлы скульптураһы ғына түгел, һәйкәл урынлашҡан  пьедестал да, бейек ҡурған да ремонт талап итә. Төҙөкләндереү сараларын оҙаҡҡа һуҙыу бөтә һәйкәлдең емерелеү хәүефе менән янай.

Нимә эшләнәсәк

Егемдең юғалған элементы — геометрик биҙәкле сүкелгән айыл формаһындағы күкрәксә тергеҙеләсәк, был һәйкәлгә уның тарихи үҙенсәлеген ҡайтарырға мөмкинлек бирәсәк. Шулай уҡ 2005 йылда фирүзә төҫөнә үҙгәртелгән тарихи ҡараһыу һоро төҫмөрҙө ҡайтарыу планлаштырыла.

Һәйкәлдең ауырлығын күтәреп торған авария хәлендәге эске металл каркасты ла алмаштырасаҡтар. Постаментты ҙурлығы, формаһы һәм фактураһы буйынса бер иш ҡара шымартылған гранит блоктар менән көпләйәсәктәр. Шулай уҡ проект ҡурғандың тәүге формаһын һәм габариттарын тергеҙеүҙе һәм уны нығытыуҙы күҙ уңында тота.

Алып торорға, ҡалдырырға ярамай

Эксперттар бер тауыштан скульптураны постаменттан алып, махсус әҙерләнгән һәм йыһазландырылған бинала реставрациялау кәрәклеген раҫлай. Был һәйкәлдең эске таяу каркасын алмаштырыу кәрәклеге менән бәйле.

– Һәйкәл бер нисә конструктив үҙенсәлектән тора. Тышҡы ҡабығында 60-тан ашыу өлөш бар. Уларҙың эсендә швеллерҙарҙан һәм конструктив элементтар профиленән торған таяу каркасы урынлашҡан. Экспертиза һәйкәлдең эске таяу каркасын алмаштырыу кәрәклеген раҫлай. Һәйкәл һүтелгән осраҡта ғына  эске таяу каркасы төҙөкләндерелә ала.  Кире хәлдә, быны эшләү мөмкин түгел, — тип һөйләне Башҡортостан Республикаһының Мәҙәни мираҫ объекттарын дәүләт һаҡлауы идаралығы начальнигы урынбаҫары Айнур Мөслимов.

  Скульптура торған пьедесталды ла ремонтларға кәрәк. Бетондың техник торошо ҡәнәғәтләнерлек түгел. Һәйкәлдең ауырлығы 40 тоннанан ашыу, уны һүтеп алмайынса ремонтлау хәүефле. Бынан тыш, һәйкәл урынлашҡан ҡурғанды ла тәртипкә килтереү планлаштырыла. Скульптураны алмайынса, был эштәрҙе тормошҡа ашырып булмаясаҡ.  Тап ошо сәбәптәр арҡаһында проектлаусы һәйкәлде һүтеү һәм һүтеү эштәрен хәүефһеҙ башҡарыу кәрәклеге тураһында ҡарар ҡабул итә.

– Һәйкәлде алғанда скульптор реставрациялау сараларын тыныс башҡарасаҡ. Әлеге ваҡытта проект документацияһын әҙерләү менән шөғөлләнгән ойошманың “Ватан-әсә саҡыра!” һәйкәле менән реставрация эше тәжрибәһе бар, — тип билдәләне эксперт.

Тап ошондай реставрацияның файҙаһы тураһында бөтә дәлилдәргә ҡарамаҫтан, Башҡортостан халҡында “Ватан-әсә саҡыра!” һәйкәле урынында  ремонтланды, ә ниңә башҡорт геройын мотлаҡ цехҡа алып барырға кәрәк, тигән һорау тыуа.

— Волгоград скульптураһын ремонтлау башлыса тышҡы өлөшөндә үткәрелде. Бынан тыш, скульптураның әле урынлашҡан ерендә үк бетондан ҡойолоуы ла һүтеп алыуға ҡамасауланы. Был айырым осраҡ,  — тип һөйләй 40-тан ашыу монументаль композиция авторы, билдәле скульптор Салауат Щербаков.

Салауат Юлаев һәйкәлен оҫтаханала  реставрациялау бик күп өҫтөнлөктәргә эйә, тип иҫәпләй әңгәмәсебеҙ. Цехта һәйкәлде асырға, яҡтыртырға, йылытырға, каркасты ҡарарға, алмаштырырға, иретеп йәбештереү эштәрен башҡарырға мөмкин. Тимәк, оҫтаханала ул бөтә художество үҙенсәлектәрен иҫәпкә алып тулыһынса тергеҙелә ала. Урамда  һауа шарттары ла, башҡа уңайһыҙлыҡтар ҙа кире йоғонто яһай. Өҫтәүенә постаментты һәм ҡурғанды ремонтлау кәрәклеге мәсьәләһе лә киҫкен тора, — тип һөйләне ул.

Һәйкәлдәрҙе һүтеү — киң таралған тәжрибә

Күп кенә билдәле архитектура объекттары реставрация ваҡытында һүтеп алына. Билдәле “Эшсе һәм колхозсы”  скульптураһын 2004 йылдың октябрендә ашығыс рәүештә ремонтҡа алып китәләр — ул ярым емерелгән металл өйөмө хәлендә ине. Скульптураға тутыҡ шул тиклем тәрән үтеп инә, уны хатта тергеҙеү өсөн 40 өлөшкә бүлергә тура килә. Реставрациянан һуң Мәскәүҙең төп символдарының береһе яңы постаментҡа ҡуйыла.

Ҡыҙыл майҙанда урынлашҡан Кузьма Минин һәм Дмитрий Пожарский һәйкәлдәре лә ошондай уҡ яңырыу юлдарын үтә. Боронғо һәйкәл халыҡтан йыйылған аҡсаға төҙөлә, уны эшләү 1812 йылдағы Ватан һуғышы ваҡытында ла туҡтатылмай.

Ошондай ысул менән 2020 йылда Мәскәүҙә маршал Жуков һәйкәле лә төҙөкләндерелә. Бындай миҫалдарҙы илебеҙҙең башҡа ҡалаларында ла, сит илдәрҙә лә табырға мөмкин. Мәҫәлән, 2017 йылда Лондонда Елизавета башняһын, ул Биг Бен булараҡ билдәле, һүтеп алып реставрация яһайҙар. Ремонт эштәре биш йыл дауам итә.

Салауат Юлаев һәйкәлен “ҡайтарырға онотоу” ярамай

“Һәйкәл алып ташланасаҡ, урынына ҡайтарылмаясаҡ”, тигән имеш-мимештәр нигеҙһеҙ. Был турала борсолорға кәрәкмәй. Һәйкәлде тергеҙеү буйынса эш Өфөлә алып барыласаҡ. Бының өсөн баш ҡалала бөтә шарттар ҙа булдырылған.

Салауат Юлаев һәйкәле республиканың айырылғыһыҙ символы булып тора. Күп кенә рәсәйлеләр өсөн Башҡортостан тап Салауат Юлаев исеме һәм уның һәйкәле менән бәйле. Батыр образы Башҡортостан халҡы тормошоноң бөтә өлкәләренә лә үтеп ингән. Уның исеме менән күп һанлы архитектура объекттары, урамдар, ауылдар, райондар, ҡалалар аталған. Украинала, Эстонияла, Ҡаҙағстанда урамдар милли геройыбыҙҙың исемен йөрөтә. Салауа Юлаев исемен бөтә илгә билдәле хоккей клубы ла данлай.

Республикала йыл һайын Салауат Юлаев көндәре билдәләнә, уның сиктәрендә Салауат йыйыны республика фольклор байрамы үткәрелә. 2024 йылдың йәйендә батырҙың тыуған ерендә – Салауат районында “Салауат ере” тарихи-мемориаль комплексы асылды.

Башҡортостан халҡы өсөн батырҙың образы һәм иҫтәлеге генә мөһим түгел. Республиканың рәсми гербында ҡалҡып сыҡҡан ҡояш фонында Салауат Юлаев һәйкәле урын алған. Был символдар һәм объекттар Салауат Юлаевтың Башҡортостан өсөн әһәмиәтен даими иҫкә төшөрөүсе булып хеҙмәт итә.

Хатта заман батырҙары ла Салауат Юлаев менән тығыҙ мөнәсәбәттә. Махсус хәрби операцияла ҡатнашыусы яҡташтарыбыҙ милли гвардия ғәскәрҙәре составында Салауат Юлаев исемендәге айырым әһәмиәттәге ике башҡорт батальонында хеҙмәт итә. Батальондарҙың хәрби хеҙмәткәрҙәре Донбасс һәм Курск өлкәһендә хәрби заданиеларҙы батырҙарса башҡара. Бөйөк Ватан һуғышы йылдарында башҡорт халыҡ батыры Александр Невский, Кузьма Минин, Дмитрий Пожарский, Александр Суворов һәм Михаил Кутузов менән бер рәттән батырҙар пантеонына инә. 1941 йылда совет экрандарына Рәсәй киноһының башында торған Яков Протазанов ижад иткән “Салауат Юлаев” нәфис фильмы сыға.

Башҡортостандың милли батыры образы немец-фашист илбаҫарҙарына ҡаршы көрәштә әүҙем ҡулланылған. 1943–1945 йылдарҙа Ҡыҙыл Армияла башҡорт халҡының милли батыры исемен рәсми йөрөткән ике хәрби часть — бронепоезд һәм артиллерия полкы булған. Рәсәй Геройы, 112-се Башҡорт атлы дивизияһының легендар командиры Миниғәли Шайморатов һалдаттары алдында сығыш яһағанда: “Салауаттың тоҡомдары сигенергә белмәй!”- тигән һүҙҙәрҙе йыш ҡулланған. Ҡомартҡыларҙы тергеҙеүҙе милли үҙаңды һәм тарихи күсәгилешлекте һаҡлауға булышлыҡ итеүсе киләсәккә инвестиция һалыу менән сағыштырырға мөмкин. Ул һәйкәлде тәүге ҡиәфәтенә һәм тарихи статусына ҡайтарыу мөмкинлеген бирә, уның республика символы булараҡ ролен һыҙыҡ өҫтөнә ала.

Фәйез Йортомбаев, район Советы секретары:

“Республикабыҙҙың символы булған Салауат Юлаев һәйкәле реставрациялауға мохтаж. 1967 йылда ҡуйылған һәйкәл яңыртылһа тағы ла күркәмерәк буласаҡ. Һуңғы осорҙа батырыбыҙҙың һәйкәлен  тергеҙеү мәсьәләһенә ҡағылышлы төрлө фекерҙәр ишетелде. Минеңсә, һәйкәл бөтөнләй емерелмәһен өсөн төҙөкләндереү сараларын мөмкин тиклем алданыраҡ башлау зарур. Тик уны ҡабат ҡайтарғансы, урынына һәйкәлдең макетын ҡуйып торорға кәрәктер, тип уйлайым”.

Камил Сәйфетдинов, хаҡлы ялда:

“Һәйкәлдең 50 йылдан ашыу торғаны барыбыҙға ла билдәле. Ябай күҙ менән ҡарағанда ла емерелә, кителә башлауы күренә ине инде. Ә уның аҫтындағы таяуҙар ҙа иҫкергәндер бит. Һәр хәлдә лә ремонлау тик яҡшыға ғына буласаҡ. Салауат Юлаевтың һәйкәленән башҡа Өфө ҡалаһын күҙ алдына килтереү ауыр. Шуға күрә тергеҙеү сараларын оҙаҡҡа һуҙмаҫтар тип ышанғы килә”.

Д.Янбаева.

 Источник фото ИА «Башинформ» https://www.bashinform.ru/news/economy/2021-10-08/pamyatnik-salavatu-yulaevu-v-ufe-snimut-s-postamenta-i-otrestavriruyut-na-toy-zhe-ploschadke-2537865