Башҡортостанда туризм өлкәһенең киләсәге өмөтлө

— Республикабыҙ тәбиғәтенең матурлығы, уникаль биләмәләр һәм халыҡтың ҡунаҡсыллығы туризмдың әүҙем үҫешенә сәбәпсе. Был маҡсатҡа ике йыл эсендә рекордлы күләмдә – 1,5 миллиард һумдан ашыу аҡса йәлеп ителгән. Былтыр туристар ағымы 14 проценттан ашыуға артҡан 2,2 миллион сәйәхәт теркәлгән. Шул уҡ ваҡытта өс йыл элек ни бары 5 глэмпинг булһа, бөгөн улар – 100 - ҙән ашыу.
Башҡортостанда "Башҡорт оҙон ғүмерлелеге. Туризм" проектына Беларусь һәм Абхазия индерелде. Унда 35 меңдән ашыу кеше ҡатнаша. Төбәк ярҙамы күләме 100 миллион һумдан ашып китте. Быйыл проекттың Халыҡ-ара ҡушымтаһы Ҡаҙағстанға һәм Үзбәкстанға киңәйтеләсәк.
Ике йыл эсендә Мәктәп туризмы программаһына 50 меңдән ашыу бала йәлеп ителгән, Рәсәйҙең һәр бишенсе ҡатнашыусыһы – Башҡортостандан.
Беҙҙең районыбыҙҙың туристик потенциалы ла бай.
Архангел районының иҫтәлекле урындары:
Абҙан шарлауығы. Ул Абҙан һәм Асы ауылдары (шуның өсөн ике рәсми атамаһы бар) янында урынлашҡан,
Шарлауыҡтың халыҡ телендә дүрт исеме бар: уны Ассы, Абҙан, Көҙгө шарлауығы һәм «Ирҙәр күҙ йәштәре» шарлауығы тип тә атайҙар.
Сығышы һәм тарихы
Оҙаҡ йылдар бөгөнгө Абҙан шарлауығы урынлашҡан урында ҙур таш ята. Уның өҫтөнән нәҙек һыу ағымы ағып төшөүе арҡаһында, ерле башҡорттар уны «Илаусы таш» тип йөрөткән. Үткән быуат уртаһында был урында ер аҫты һыуҙары күтәрелә, таш йыуыусы ағымдар һиҙелерлек ҡеүәтлерәк була һәм яйлап тау тоҡомдарын йыуа башлай. Бер нисә йылдан ҡая битләүе бөтөнләй текәләнә һәм һыу унан төшөп, шарлауыҡ барлыҡҡа килтерә. Үткән быуаттың 60-сы йылдарында шарлауыҡ тәбиғәт ҡомартҡыһы тип таныла. Был статусты ул бөгөн дә һаҡлай. Шуға күрә ул төбәктәге иң йәш шарлауыҡтарҙың береһе булып тора.
Үҙенсәлеге
Йәйгеһен ул ҡороғанлыҡтан, шарлауыҡты “көҙгө” тип атайҙар. Был ваҡытта һыу бик аҙ күләмдә мүк менән ҡапланған таш өҫтөнән ағып төшә. Был шарлауыҡтың стенаһын йәшел көҙгөгә оҡшата.
«Ирҙәр күҙ йәштәре» атамаһы шарлауыҡтың үҙгәреүсән характеры арҡаһында бирелгән. Ул яҙ һәм көҙ генә тулы һыулы була, ә эҫе ваҡытта ҡаянан тик нәҙек шишмәләр генә ағып сыға. Урындағы халыҡ был күренеште ирҙәрҙең күҙ йәштәре менән сағыштыра, сөнки ирҙәр бик һирәк һәм бик аҙ илай.
Йәйге ваҡытта көҙгө-шарлауыҡҡа туристар һыуынырға килә. Эҫе миҙгелдә Инйәрҙең аҙ һыулы өлөшөндәге һыу ныҡ йылый. Шарлауыҡ ағымы ер аҫты сығышы арҡаһында һәр ваҡыт һалҡын ҡала. Шарлауыҡ йылғанан 100 метр алыҫлыҡта ғына нәҙек шишмә булып башланһа ла, ҡаянан һыу ҡеүәтле ағымдар менән ағып төшә. Уның аҫтында һыу инеү салон СПА-процедураһын алмаштыра ала.
Абҙан шарлауығы ҡышҡыһын
Абҙан шарлауығына туристар ташҡын ваҡытында ғына түгел, ҡышҡыһын да килә. Һыу ер аҫтынан ағып сығып, таш өҫтөнән ағып төшөү сәбәпле, хатта көслө һыуыҡтарҙа ла, ҡыш дауамында төрлө төҫтәге (аҡтан йәшелгә тиклем) ҙур боҙбармаҡтар туңа һәм бер-береһенә өҫтөнлөк итә. Һөҙөмтәлә шарлауыҡ матур һырлы боҙ стенаһына әүерелә.
Ҡышҡыһын шишмә һыуы менән йыуыныу мөмкин булмаһа ла, бик эффектлы фотолар килеп сыға.
Ял итеү
Инйәр йылғаһы буйында йыл әйләнәһенә ял итеүселәр күп. Шарлауыҡ ҡаршыһында ҙур һәм таҙа пляж урынлашҡан.
Бер нисә йыл элек үк пляжға машина менән барып етергә мөмкин ине. Хәҙер пляждан алыҫ түгел автотранспорт өсөн туҡталҡа бар. Артабан йылғаға йәйәү барырға кәрәк. Был Инйәрҙә ял итеүҙе яҡшырта, пляж таҙара, тирә-яҡта машиналарҙан ҡурҡмайынса йәйәү йөрөргә мөмкин.
— Абҙан шарлауығында әлеге ваҡытта 4 глэмпинг (глэмпинг — уңайлы палаткалы йә ағас өйҙәр, йәшәү өсөн бөтә шарттар булған заманса кемпинг төрө) базаһы эшләй: “Башулей”, “Зеркальный”, “Инйәр”, “Абҙан”, ә бишенсе ҙур комлекслы ял итеү үҙәге әле төҙөлә, — тигән мәғлүмәт менән бүлеште район хакимиәте башлығы урынбаҫары Виктор Пьянов.
Уларҙа йыл әйләнәһенә туристарға ял итеү өсөн шарттар ҡаралған: бөтә уңайлыҡтары булған ҡунаҡ йорттары, мунсалар, асыҡ һауала йәйен-ҡышын һыу инә торған чандар, беседкалар, йыһазландырылған, аҙ һанлы кешеләргә тәғәйенләнгән кафелар һәм тирмәләр, йә ҙур һыйҙырышлы банкет залдары, теләгәндәргә йылғала йөрөү өсөн катамаран да бар.
Асҡын боҙ мәмерйәһе (Архангел районы, Асҡын ауылы)
Мәмерйәлә 8-11 м бейеклеккә еткән, диаметры 5 метрға тиклем булған гигант боҙ сталагмиттары бар. Унда йыл әйләнәһенә 0°С-тан түбән температура һаҡлана.
Көньяҡ Уралда иң ҙур ҡыуышлыҡ булып тора. Көмбәҙле мәмерйә оҙонлоғо 104 м, бейеклеге 26 м, киңлеге 61 м тиклем булған ҙур таш тоҡсайҙан ғибарәт.
Кристалл боҙ һәм көмөш ҡарҙың мөһабәт батшалығы үҙенең йөрәгендә уникаль боҙ сталагмиттарын һаҡлай, уларҙың ҙурлығы 11 м, диаметры 5 м, ҡышҡы ваҡытта монументтар 15-20 метрға тиклем үҫә, күбәләктең көмбәҙенән сәйер формалар менән сталактиттар эленеп тора. Мәмерйәнең иҙәнен реликт боҙ ҡаплай, ул йәйгеһен дә иремәй, уның тәрәнлеге 20 метрға етә.
Боронғо мәмерйә уртаһында, “Ҡар батшабикәһе” боҙ бағанаһының мөһабәт кәүҙәһе күтәрелә. Ул боҙ мәмерйәһенең үҙенсәлеге булып тора. Ҙур, монументаль сталагмит 15 метрға күтәрелә. Ҙур фигура ысынбарлыҡҡа оҡшамаған матурлыҡҡа эйә, яҡтылыҡ эләккәндә уның өҫтө ялтырай, төрлө төҫтәргә әүерелә һәм кристалл ҡойолмалар менән ялтырай.
Сығышы тарихы
Ғалимдар фаразлауынса, Асҡын мәмерйәһе урынлашҡан урын борон Урал тауҙары эсендәге ҙур ҡыуышлыҡтың бер өлөшө булған. Тарихҡа тиклемге осорҙа карст тоҡомдарын йыуып алып, бушлыҡ ҡалдырған ер аҫты йылғаһы булған. Боҙ мәмерйәһен тау инженеры Леонид Конюшевский 1902 йылда таба, бер аҙҙан геологтар тау тоҡомондағы карст тәрәнлегенә 1,5 миллион йыл самаһы булыуын асыҡлай.
Үҙенсәлектәре
Тәбиғи боҙ һындарынан тыш, Асҡын мәмерйәһе үҙенең акустикаһы менән дан тота. Әгәр бер йырсы иң ябай өс тауышты йырлаһа, килеүселәр алдында камера хоры сығыш яһаған кеүек тойола. Бындай эффект стеналарҙан күп һанлы тауыш сағылышы арҡаһында барлыҡҡа килә. Мәмерйәләге шаңдау 30 тапҡыр ҡабатлана. Боҙ мәмерйәһенең микроклиматы шул тиклем нескә, һәр экскурсия төркөмөнән һуң ер аҫты бүлмәһенә «ял итергә » 50 минут ваҡыт бирелә.
2017 йылға тиклем боҙ мәмерйәһенә инеү бушлай һәм асыҡ була. Был диггерҙарҙы йәлеп итә, улар геологик ҡомартҡының һаҡланыуы тураһында бөтөнләй ҡайғыртмай. Яҡшы йыһазландырылған альпинистар реликт боҙҙо аяуһыҙ ҡырҡып ала. Был мөнәсәбәт Көньяҡ Уралдың тәбиғәт байлығын саҡ һәләк итмәй. Ул саҡта энтузиастар төркөмө Башҡортостан властарына уникаль тәбиғәт объектын дәүләт һаҡлауы аҫтына алыуҙы һорап мөрәжәғәт итте. Шул ваҡыттан алып Рәсәйҙә был үҙенсәлекле мәмерйәгә теләгән һәр кем килә ала, әммә тик туристик төркөм менән генә. Тәжрибәле инструкторҙар етәкселегендәге экскурсия кешеләр өсөн дә, тәбиғәт өсөн дә тулыһынса хәүефһеҙ.
Экскурсоводтар, артабан КПП-ла үҙ сиратын көтмәҫ өсөн, Башҡортостандың Асҡын мәмерйәһенә алдан яҙылырға кәңәш итә. Килеүселәрҙе 10 кешенән артыҡ булмаған төркөмдәргә йыялар. Маршрут 2 сәғәт самаһы дауам итә.
Ял итеү
Боҙ мәмерйәһе тирәһендәге территория төҙөкләндерелгән. Маршрутта йылғалар аша ағас күперҙәр йыһазландырылған., ял итеү өсөн павильондар төҙөлгән.
Туристарға хеҙмәттәрҙе “Асҡын” экопаркы, уның базаһында тирмәләр, мунса чандары, кафе, биш быуа каскадынан балыҡ хужалығы, унда карп, аҡ амур үрсетелә башланылар, быуаларҙың береһе һыу инеү өсөн тәғәйенләнгән.
Глэмпинг “Ҡурай”, шулай уҡ "Әкиәт" ял базаһы ла бар. Улар ҙа йәшәү һәм ял итеү өсөн өйҙәр ҡуртымға бирә , шулай уҡ быуаһы бар.
“Рус география йәмғиәте” — ул туранан-тура мәмерйәгә экскурсиялар ойоштороу һәм оҙатыу менән шөғөлләнә. Уларҙың үҙ сайты, социаль селтәрҙә үҙ бите бар, алдан экскурсияға яҙмалар алып баралар, сөнки тәбиғәт ҡомартҡыһын күрергә теләүселәр һаны күп.
Бер нисә йыл элек аҡсалата грант отоп, мәмерйәгә күтәрелеү өсөн баҫҡыс ҡуйғандар, был айырыуса һаулыҡ мөмкинлектәре сикләнгән кешеләр өсөн кәрәк һәм уңайлы.
Атыш шарлауығы (Белорет районы йәки Архангел районы, Үрге Ләмәз ауылы)
Ер аҫты йылғаһы мәмерйәнән ағып сыға һәм ҡаянан матур күлгә ҡоя. Бындай төрҙәге шарлауыҡ Уралда берҙән-бер һәм Рәсәйҙә бик аҙ шарлауыҡтарҙың береһе.
Атыш шарлауығы Башҡортостанда, Өфөнән 150 км алыҫлыҡта һәм Силәбе өлкәһе сигенән алыҫ түгел урынлашҡан, иң популяр туристик урындарҙың береһе булып һанала. Әгәр шарлауыҡтың исемен башҡорт теленән һүҙмә-һүҙ тәржемә итһәк, ул «атыусы», «һуғыусы» кеүек яңғыраясаҡ, ә барыһы ла ҡаянан ағып сыҡҡан башҡа шарлауыҡтарҙан айырмалы рәүештә, Атыш Йәш-Күҙташ тауы мәмерйәһенән ике һыу ағымы менән ағып сыға һәм ҡаянан атҡан кеүек.
Атыш шарлауығы Атыш һәм Агуй йылғалары эшмәкәрлеге арҡаһында барлыҡҡа килгән, уларҙың үҙәндәре түбәнге карбондың яҡшы эреүсән эзбизташтары зонаһында урынлашҡан. Был йылғалар Экен һәм Ләмәз йылға араһы һыу айырғысының түбәһендә башлана. Улар соҡорҙарға кереп юғала, ер аҫтына китә, ә 3-3,5 км-ҙан һуң шарлауыҡ рәүешендә өҫкә сыға. Атыш йылғаһы юҡҡа сыҡҡан урынды башҡорттар Атыш-Сумған тип атай.
Ер аҫты йылғаһы Йәш-Күҙташ тауындағы мәмерйә-гротта ер өҫтөнә сыға, ә һуңынан текә ҡалҡыулыҡтан түбәнгә төшөп, бейеклеге 4,5 м булған Атыш шарлауығы барлыҡҡа килә.
Үҙенсәлеге
Был иҫтәлекле урын Уралдағы башҡа бер ергә лә оҡшамаған. Әйтерһең дә, ул ниндәйҙер башҡа экзотик илгә, ниндәйҙер ожмахҡа эләгәһең.
Шарлауыҡ аҫтында барлыҡҡа килгән күлдең һыуы аҡһыл төҫтә, үтә күренмәлелеге бик түбән. Күлдең диаметры яҡынса 20 м, ә тәрәнлеге 7 метрға тиклем.
Күл буйын йәшел ағастар менән уратып алынған һәм ҡойолған һыуҙың матурлығына һоҡланырға мөмкин. Шулай уҡ шарлауыҡ аҫтында ожмах күлендә һыу инеү теләге тыуа. Әммә һыуға ҡағылыу менән күпселектең бындай теләге юҡҡа сыға. Хатта йәйге эҫелә лә бында һыу бик һалҡын (+5°C-тан артыҡ түгел). Был күлдә һыу инеү һәр кемгә оҡшамай. Әммә ҡыйыуҙар ҙа осрай, улар хатта шарлауыҡтан күлгә һикерә.
Атыш мәмерйәһенә күтәрелеп, ер аҫты йылғаһының сығыу урынын күрергә һәм шарлауыҡҡа өҫтән ҡарарға мөмкин. Күлдең уң яғында мәмерйәгә һуҡмаҡ бара.
Был мәмерйә һыу сығанағының оҙайлы тәьҫире һөҙөмтәһендә барлыҡҡа килгән. Ҡараһаң, һыуҙың алыҫ үткәндә ағып, әкренләп ташты йыуып, түбәнгә төшөүен күҙ алдына килтерергә мөмкин. Мәмерйәлә бер нисә тишек һәм бер нисә ҡая һырты бар.
Мәмерйәлә һәр ваҡыт һалҡын. Уның киңлеге 6 м, бейеклеге 4,5 м, тәрәнлеге яҡынса 10 м. Йәйгеһен мәмерйә буйлап итекһеҙ ҙә йөрөргә мөмкин. Ер аҫты йылғаһы шарлауыҡҡа яҡын булған мәмерйәнең тәрәнлегенән ағып сыға.
Шуныһы иғтибарға лайыҡ: Атыш шарлауығын кешеләр боронғо замандарҙа уҡ күреп ҡалған. 1990 йылдар уртаһында археологтар мәмерйәлә хайуан һөйәктәре тупланмаһын, тимер уҡ башағын һәм керамика фрагменттарын таба. Остары һәм керамикаһы иртә урта быуаттарға ҡарай. Ә яҡында, ҡурсаулыҡ (Айыу) мәмерйәһендә, мәмерйә айыуҙары баш һөйәктәре менән тағы ла боронғораҡ ғибәҙәтхана булған.
Ял итеү урыны
Туристар шарлауыҡта йыл әйләнәһенә була. Ҡышҡыһын бында боҙбармаҡтар туңа, ә ҡая диуарҙары ҡар кристалдары менән ҡап боҙбармаҡ менән ҡаплана. Яҙын Ләмәз буйлап күп һанлы һыу туристары йөҙөп йөрөй, мотлаҡ шарлауыҡ янында туҡтай. Яҙын Атыш тулы һыулы була. Был матурлыҡҡа йылы йәй менән һоҡланыу бик күңелле, ә көҙөн шарлауыҡты уратып алған ағастар алтын биҙәүестәр кейә.
Көньяҡ Уралдың башҡа шарлауыҡтары менән сағыштырғанда, Атыш шарлауығына барып етеү еңел түгел: бер яҡҡа 11-12 километрҙан ашыу йәйәү соҡор-саҡырлы юл буйлап Ташлытауға (435 м) күтәрелергә, унан төшөргә кәрәк. Бында урындар ҡырағай. Теләһәгеҙ, внедорожникта үтергә мөмкин, әммә урыны менән бик тәрән колеялар, юл аша төшкән ағастар ҙа осрай. Үткән йылдан алып, урындағы эшҡыуар, ябай кешеләр өсөн еңел булмаған маршрутта тәбиғәт ҡомартҡыһына алып барыу һәм туҡландырыу эшен ойоштора.
Пландарҙа был эште киңерәк йәйелдереү.
Уңышлы сәйәхәттәр! Һәм, зинһар, был иҫ киткес урындарҙы һаҡлағыҙ һәм үҙегеҙҙән һуң тик таҙалыҡ һәм тәртип кенә ҡалдырығыҙ.
Физәлиә Ғәниева