Терроризм — йәмәғәткә ҡотҡо һалыу

Терроризм — көс ҡулланыу юлы менән халыҡты ҡурҡытыу аша йә иһә башҡа төр хоҡуҡ боҙоуҙар ярҙамында йәмғиәттең ижтимағи аңына, урындағы үҙидара органдарының, тотош дәүләттең һәм халыҡ-ара ойошмаларҙың теге йәки был ҡарар ҡабул итеүенә йоғонто яһау ысулы.

«Терроризм» термины латин телендәге «terror» һүҙенән алынған. Һүҙлектән билдәләнеүенсә, урыҫса — «страх», «ужас» булһа, башҡортса уның мәғәнәһен «ҡурҡыныс» һәм «ҡот осҡос» тип аңлатырға мөмкин. Дөйөм алғанда, хәҙерге ҡулланылышта терроризмды «ҡурҡытыу» һәм «ҡотто алыу» тип тәржемәләргә кәрәктер. Террорҙы, шулай уҡ, «физик көс ҡулланып, тыныс халыҡты ҡурҡытыу һәм бөтөнләй юҡ итеү» тип тә аңларға була. Беҙҙең ил хоҡуҡ ғилемендә ныҡлы урын алыуынса, «террор — сәйәси һәм башҡа маҡсаттар, дәлилдәр менән ниндәйҙер юғары вазифа биләгән шәхесте, дәүләт һәм йәмәғәт эшмәкәрен физик яҡтан йәберләү йәки үлтереү.»

Тарихтан билдәле булыуынса, сәйәси эшмәкәрлек алымдарының береһе булараҡ террор тәүге тапҡыр Бөйөк француз революцияһы осоронда радикаль революционерҙар тарафынан үҙҙәренең сәйәси дошмандарына ҡаршы ҡулланыла, һәм сәйәси мәсьәләләрҙе көс ҡулланыу юлы менән хәл итеү ысулы булып нығынып ҡала. Кешелектең артабанғы үҫеше дәүерендә сәйәсәттә көс ҡулланыу дәүләттәрҙең үҙҙәре тарафынан оппозицион төркөмдәргә ҡарата һәм төрлө йәшерен төркөмдәрҙең ил башында тороусы синыфтарға һәм айырым дәүләт институттарына йүнәлтелеп тормошҡа ашырылыуын да күҙәтергә була. Шуға ла ғалимдәр был ике төшөнсәне алдан уҡ айырып ҡарау яғында. Уларҙың фекеренсә, террор — тәү сиратта дәүләттең үҙ граждандарына һәм сәйәси оппозицияға ҡаршы ойошторған репрессияһы. Был осраҡта террорҙың төп маҡсаты — халыҡтың һәм айырым төркөмдәрҙең ниндәйҙер булһа ҡаршылыҡ күрһәтеүгә ынтылышын һәм теләген кәметеү йә тулыһынса юҡҡа сығарыу аша үҙ өҫтөнлөгөн тулы дәрәжәлә раҫлау һәм тормошҡа ашырыу.

Рәсәй Федерацияһының Енәйәт кодексының 205—се статьяһында билдәләнеүенсә, терроризм — ул йәмәғәт именлеген боҙоү, халыҡты ҡурҡытыу йә власть органдары ҡабул иткән ҡарарҙарға тәьҫир итеү маҡсатында шартлатыу, яндырыу, шулай уҡ кешеләрҙең һәләк булыуына, милеккә ҙур зыян килтереүгә алып барған йәки йәмәғәткә ҡурҡыныс тыуҙырған башҡа хәлдәр ҡылыу, шулай уҡ уларҙы тормошҡа ашырыу менән янау. Сағыштырыу өсөн: Америка Ҡушма Штаттары хоҡуҡ белеме терроризмды ғәҙәттә йәмғиәт кәйефенә тәьҫир итеү маҡсатында федераль кимәлдәге милли төркөмдәр йәки йәшерен ойошмалар вәкилдәре тарафынан алдан уйланған һәм сәйәси нигеҙләнгән көс ҡулланыу тип билдәләй.

Рәсәйҙең 1998 йылдың 25 июнендә ҡабул ителгән «Терроризм менән көрәш тураһында» Федераль ҡанундың 3 статьяһында «терроризм»дың Енәйәт кодексында бирелгән төшөнсәһенә (ст.205) бер ни тиклем киңәйтеберәк аңлатма бирә. Быға нигеҙ итеп Енәйәт кодексының 277—се статьяһында ҡаралған тағы ла бер енәйәт төрө, атап әйткәндә террор акты (урыҫса: террористический акт) аңлатмаһы тора. Шулай итеп, Федераль ҡанунда алда билдәләп кителгән енәйәт ҡылыҡтарына тағы ла түбәндәгеләр өҫтәлгән: дәүләт йәки йәмәғәт эшмәкәренең улар атҡарған дәүләт йә сәйәси эшмәкәрлеген туҡтатыу йәки уның өсөн үс алыу маҡсатында ғүмерҙәренә ҡул һуҙыу; һуғыш тыуҙырыу йә халыҡ-ара бәйләнеш һәм мөнөсәбәттәрҙе ҡатмарлаштырыу маҡсатында халыҡ-ара һаҡлау аҫтында булған сит дәүләт вәкиленә йә халыҡ-ара ойошма хеҙмәткәренә, шулай уҡ уларҙың эш урынына һәм транспорт сараларына һөжүм итеү. Ҡайһы бер ғалим-тикшеренеүселәр билдәләүенсә, дөйөм алғанда, террорҙы дәүләттәге власть менән идара итеүсе сәйәси көстәр ҡуллана, һәм улар был юҫыҡта үҙҙәренә бойһонған төрлө власть структураларын, дәүләткә ҡаршылыҡты баҫтырыусы репрессия аппаратын, армияны һәм төрлө йүнәлештәге махсус хеҙмәттәрҙе файҙалана. Миҫал өсөн: Октябрь социалистик революцияһынан һуң Рәсәйҙә большевиктар тарафынан үткәрелгән «ҡыҙыл террор» һәм уға ҡаршы аҡ гвадеецтар һәм улар яҡлылар ойошторған «аҡ торрор», шулай уҡ Сталин ваҡытындағы сәйәси репрессиялар. Терроризмға килгәндә, ул, башлыса, власҡа оппозицияла торған көстәр тарафынан тормошҡа ашырыла.

Шулай итеп, айырым дәүләттәр өсөн генә түгел, бөтөн кешелек донъяһы өсөн дә оло проблемаға әүерелгән терроризм, фәнни күҙлектән ҡарағанда ла, ғәмәли юҫыҡта ла күп яҡлы күренеш, һәм уны тулыһынса тикшереү һәм баһалау әле лә дауам итә. Шуға ла, алдағы юлдарҙа хәҙерге ваҡытта Рәсәйҙа билдәлелек алған бер нисә ғилми ҡараштың береһенә генә күҙ һалырға иҫәп.

Терроризмдың төрҙәре

Көс ҡулланып ҡурҡытыу актының ниндәй маҡсаттар менән тормошҡа ашырылыуынан сығып, фәнни әҙәбиәттә терроризмды түбәндәге төрҙәргә бүлеп ҡарайҙар:

Дәүләт терроризмы

Дәүләт терроризмы — граждандарға өаршы дәүләт золомын белдереү өсөн ҡулланылған термин. Законһыҙ тотҡарлау, үлтереү, урау, язалау һәм хоҡуҡ һаҡлау органдары хеҙмәткәрҙәре (полиция һәм башҡа органдар) тарафынан үткәрелгән эҙәрлекләүҙәр дәүдәл терроризмы акты тип атала. Махсус органдар хеҙмәькәрҙәре башҡарған терроризм акттары ла дәүләт терроризмы тип атала. Дәүләт ярҙамы менән үткәрелгән терроризмды айырым әйтергә мөмкин, был осраҡта дәүләт үҙе террористик акттарҙа ҡатнашмай, ә террористик төркөмдәрҙе финанслай һәм ярҙам күрһәтә.

Дилара Бәҙретдинова әҙерләне.